Niet alleen burgers, ook bedrijven kregen het aan de stok met de fiscus. Uitzendbureau Randstad bijvoorbeeld kreeg belastingdiensten van verschillende landen over de vloer. De fiscus weigerde een kopie van het Belgische dossier en de correspondentie met buitenlandse belastingadministraties te geven. Maar de Commissie adviseerde uiteindelijk dat de fiscus geen geldige, concrete motivering had om Randstad wandelen te sturen.
In andere gevallen kregen bestuurders van failliete bedrijven geen toegang tot hun belastingdossiers, hoewel de curator daarmee had ingestemd.
De FOD Financiën wijst erop dat ze jaarlijks tussen de 8.000 en 10.000 aanvragen tot inzage van dossiers behandelen.“Het aantal adviezen van de Commissie is verwaarloosbaar ten opzichte van het totale aantal aanvragen dat de FOD Financiën ontvangt”, zegt woordvoerder Florence Angelici. “Het is niet aan de FOD Financiën om beslissingen van de Commissie en nog minder die van de Raad van State te beoordelen.”
Ongezonde houding FOD Volksgezondheid
Na de FOD Financiën, wordt de FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu het vaakst teruggefloten door de Commissie. Dat was onder meer het geval met aan de coronacrisis gerelateerde vragen over het federale testplatform of het wetenschappelijke advies om de leeftijd voor het Covid Safe Ticket op 12 jaar te zetten.
Wendy Lee (FOD Volksgezondheid): 'Het is en blijft de bevoegdheid van de FOD om te beoordelen of een document vrijgegeven mag worden of niet'
Telkens motiveerde de FOD niet concreet genoeg waarom ze die informatie achterhield. “De Commissie gaat hierbij uit van een zeer strikte interpretatie van de wet", reageert woordvoerder Wendy Lee op het hoge aantal adviezen in het voordeel van de burger.
Dat de Commissie anders oordeelt dan de FOD komt volgens Lee omdat de Commissie haar beslissing niet baseert op de opgevraagde documenten in kwestie, maar enkel op bijvoorbeeld de briefwisseling en/of het e-mailverkeer tussen de burger en de overheidsdienst.
Lee herhaalt wie de finale beslissing neemt: “Het is en blijft de bevoegdheid van de FOD om, na ontvangst van het advies, te beoordelen of een document al dan niet (gedeeltelijk) vrijgegeven mag worden.”
Helft Vlaamse verzoekenonterecht geweigerd
Apache en De Tijd bekeken ook 115 uitspraken van de Vlaamse Beroepsinstantie. Dat is evenveel als het aantal dossiers dat de federale Commissie in één jaar behandelt. Maar in Vlaanderen trekken jaarlijks zowat 350 burgers, organisaties en bedrijven naar de Beroepsinstantie.
In ruim een kwart van de gevallen bleek de hete adem van de Beroepsinstantie te volstaan om alsnog met documenten over de brug te komen
In iets minder dan de helft (46%) werd het beroep volledig afgewezen. In meer dan de helft van de gevallen (53%) kregen de beroepsindieners geheel of gedeeltelijk gelijk of … wordt de informatie vrijgegeven nog voor de Beroepsinstantie zich had uitgesproken.
Dat laatste is opvallend. In ruim een kwart van de gevallen bleek de hete adem van de Beroepsinstantie te volstaan voor de bevraagde overheidsinstantie om alsnog met documenten over de brug te komen. Dat gebeurde nadat de overheden geïnformeerd werden over de beroepsprocedure of nadat de Beroepsinstantie informatie had opgevraagd.
Een burger die eind 2022 op zoek was naar de panden op het leegstandsregister van de stad Tongeren, kreeg geen gehoor bij het stadsbestuur. Nochtans had het schepencollege de lijst kort daarvoor aan de oppositie overhandigd. Toen de Beroepsinstantie op 30 januari 2023 meer uitleg vroeg aan het stadsbestuur, kreeg de burger diezelfde dag nog de lijst gemaild.
Een advocaat die op zoek was naar het volledige dossier over de schrapping van het referentieadres van zijn cliënt in de gemeente Zuienkerke, moest daarvoor wachten op een beslissing van het Bijzonder comité voor de sociale dienst (BCSD). Vijf dagen nadat de Beroepsinstantie meer uitleg vroeg, gaf het gemeentebestuur alle informatie, nog voor het BCSD samenkwam.
Het lijken misschien kleine pesterijen, maar bij zowel overheden als experts is te horen dat er niet per se kwade wil mee gemoeid is. Lokale besturen missen soms bestuurskracht, kennis over de wetgeving of ontberen het besef van urgentie om dergelijke vragen – die aan antwoordtermijnen gebonden zijn – te beantwoorden.
In 2022 ging meer dan de helft van de dossiers (57%) bij de Vlaamse Beroepsinstantie over weigeringen van lokale overheden. Dat is een opmerkelijke stijging ten opzichte van de jaren voordien. Tussen 2016 en 2021 had 46% tot 53% van de beroepen betrekking op lokale besturen. Bijna een kwart van de beroepen had betrekking op de Vlaamse overheid.
Van 'interne communicatie' tot 'privacy'
Sommige lokale besturen leggen gewoonweg vragen van de Beroepsinstantie naast zich neer. Een burger die in november 2022 aan de stad Antwerpen gegevens vroeg over PFAS-vervuiling rond de Slachthuissite, kreeg maar een deel van de informatie nadat de Beroepsinstantie om meer uitleg vroeg. De stad hield nog een reeks documenten achter de hand, met de melding dat het om "interne communicatie" zou gaan.
De stad weigerde die beslissing verder te motiveren en besliste ook om die documenten niet aan de Beroepsinstantie te tonen. De Beroepsinstantie geeft nochtans aan geen reden te zien om die milieu-informatie achter slot en grendel te houden.
Lokale besturen springen slordig om met vragen van burgers of zwaaien veel te snel met het privacy-argument
De nieuwe uitzonderingsgrond ‘interne communicatie’, die sinds midden 2012 bestaat, wordt ook door andere overheden gretig ingezet. Een eerdere analyse van Apache leerde dat overheden de nieuwe uitzonderingsgrond zowel in 2021 en 2022 in bijna de helft van de gevallen niet correct toepasten.
Andere lokale besturen springen slordig om met vragen van burgers of zwaaien veel te snel met het privacy-argument. Iemand die een afschrift wilde van zijn eigen bouwdossier, kreeg een versie waarin bepaalde passages geanonimiseerd werden “omdat ze persoonsgegevens bevatten”. Toen de Beroepsinstantie contact opnam met de stad Hasselt, kreeg de burger toch het integrale document.
In 2019 sloot de stad Halle een geheime dading met projectontwikkelaar NJA: in ruil voor de aanleg van een trage weg, legde het stadsbestuur rechtszaken stil tegen de bouw van elf woningen. Het stadsbestuur weigerde om de dading openbaar te maken, maar werd in 2020 teruggefloten door de Beroepsinstantie. De stad verwees naar een vertrouwelijkheidsclausule, maar dat volstond niet.
Een andere terugkerende discussie draait rond de vraag wanneer een document ‘af’ is. Zo kreeg iemand die halverwege 2022 een overheidsstudie naar stikstof opvroeg geen reactie van het departement Omgeving. De argumentatie van de overheid bij de Beroepsinstantie bleek op los zand gebouwd. Het document was volgens het departement niet 'af', terwijl er wel naar werd verwezen in het openbaar onderzoek in het kader van de Programmatische Aanpak Stikstof.
Toch werd de studie over stikstof uiteindelijk niet vrijgegeven vanwege een onduidelijkheid over de intellectuele eigendomsrechten van twee van de auteurs. Een argument dat wel vaker wordt gebruikt.
Een ander argument om documenten niet vrij te geven, is dat het om bedrijfsgevoelige informatie zou gaan. Om die reden weigerden de Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (VITO) en de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) vorig jaar een casestudie vrij te geven over de monitoring van PFAS-uitstoot bij afvalverbrander Indaver. Essentiële informatie werd onleesbaar gemaakt. Maar zelfs al gaat het om "proces-interne gegevens", dan nog was de Beroepsinstantie er niet van overtuigd dat de informatie niet openbaar gemaakt kon worden.
Ministers volgens regels niet
Federaal ligt een wetsvoorstel op tafel om ook kabinetten en strategische adviesorganen onder de openbaarheidswetgeving te laten vallen. Momenteel vallen individuele ministers onder de openbaarheidswetgeving als ze leiding hebben over een overheidsdepartement. Toch lappen ministers die regels al eens flagrant aan hun laars.
MinisterFrank Vandenbroucke (Vooruit) gaf niet altijd een geldige reden om documenten omtrent het beheer van de coronacrisis achter te houden
Van de 136 adviezen die Apache en De Tijd bekeken, waren 20 gericht aan een minister of staatssecretaris. Op twee na waren alle adviezen in het voordeel van de burger.
Zo werd minister van Justitie Vincent Van Quickenborne (Open Vld) op de vingers getikt omdat hij onterecht een uitzondering inriep om de privacy- en veiligheidsoverwegingen af te schermen om de FOD Justitie met Microsoft 365 te laten werken.
Dat gebeurde ook toen advocaat Marc Uyttendaele, de man van voormalig minister van Justitie Laurette Onkelinx (PS), een reeks documenten omtrent de loononderhandelingen bij de politie. Uyttendaele zocht documenten voor de drie misnoegde politievakbonden, maar kreeg onterecht beperkte informatie.
Minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke (Vooruit) gaf dan weer niet altijd een geldige reden om documenten in het kader van het beheer van de coronacrisis achter te houden.
Ook over de dossiers van de Ministerraad woedt discussie, maar die worden binnenkort wel actief openbaar gemaakt, laat premier Alexander De Croo (Open Vld) in een reactie weten. “De regering heeft principieel beslist om de eigenlijke dossiers van de Ministerraad, eens ze zijn goedgekeurd, proactief publiek te maken. Dat zal in de komende maanden worden geoperationaliseerd.”
Ook Vlaamse ministers bezondigen zich aan onterechte geheimhouding, ondanks het feit dat zij en hun kabinet wel degelijk onder de Vlaamse openbaarheidsregels vallen.
Het kabinet van Vlaams minister van Energie Zuhal Demir (N-VA) en het Vlaams Energie- en Klimaatagentschap (VEKA) reageerden in september 2022 bijvoorbeeld niet op een vraag om een studie en allerlei andere documenten vrij te geven over de afschaffing van groenestroomcertificaten voor grote producenten.
Na tussenkomst van de Beroepsinstantie werd de studie en een reeks documenten wel openbaar gemaakt, behalve enkele documenten met commerciële waarde. Ook communicatie met juristen en de Europese Commissie werd achtergronden, wat dat laatste betreft vanwege "het vertrouwelijke karakter van de internationale betrekkingen".
Het argument dat een offerte niet openbaar gemaakt kon worden omdat die persoonsgegevens bevatte, veegde de Beroepsinstantie van tafel, omdat die gegevens gewoon terug te vinden zijn op de site van het studiebureau.